Karl Gurakuqi
“Me hidherim morem lajmin e vdekjes tё Mjeshtrit tё Shqipёs dhe njё ndёr themeluesit e parё tё Arsimit Kombёtar shqiptar, Prof. Karl Gurakuqi!”/Dom Zef Oroshi
Nga Zef Pergega
U lind nё Shkodёr mё 24 mars1895 dhe vdiq nё Bressanone, Itali me 8 dhjetor 1971. Sudimet e para i mbaroi nё Shkodёr nё shkollёn Françeskane, ndёrsa tё lartat per filozofi nё Austri. Ishe njё ndёr tё paret qё vuri gurthemelin e arsimit kombёtar shqiptar. Pçrpilues i disa librave shkollore nё gjuhёn e bukur gege. Bashkёpunues i disa organeve kulturore qё botoheshin nё Shkodёr. Prof. Gurakuqi pershkoi fazat mё mё rёndёsi tё levizjёs letrare, duke filluar nё Shkodёr si drejtor i revistes “Agimi” 1920, me pas bashkёpunetor i “Ora e Maleve” 1923, “Hylli i Dritёs” “Dituria” 1926-29, “Illyria” 1934 e “Shkendija” 1939. Drejtor i organit zyrtat te Ministrisё sё arsimit Tiranё: “Revista Pedagogjike” 1923 dhe mё vonё “Mёsuesi” 1928-29.
Prof. Karl Grakuqi pçrktheu nga gjermanishtja K. Patsch: “Iliret” 1923 dhe po nga ky autor “Gjendja ekonomike dhe kulturore e Shqipёrisё nё kohёn e kaluar” 1923. Dr. Sufflay “Serbёt dhe shqiptarёt” 1926, A. Rapaport “Rjedha e Punёve nё Shqipёri” 1928, A. Wegerer “Si u shkatue lufta e madhe” 1931 dhe dy romane nga italishtja si Fabian Marcata, prift austriak ne Rubik, “Lule” 1939 dhe E. De Amicis “Zemra” 1932. Nё bashkёpunim me Filip Fishten botoi: “Visarёt e Kombit” Vol. 1-3, nё vitin 1937.
Nё mёgrim Prof. Gurakuqi tё gjitha hallet e jetёs dhe vёshtirёsitё qё kaloi nuk i shmang kurrё perpjekjeve nё dobi tё gjuhёs dhe kulturёs kombёtare. Njeri i urtё, i permbajtur dhe i pa mburrje. Nё Palermo e gjeti strehen bashkё me bashkёshorten dhe djalin e tij. Pranё arbёreshёve tё Italisё i dukej se ka gjetur njё copё nga atdheu i tij i dashur, e aty e shuante mallin pёr dheun e tё parёve, duke punuar nё liri pёr shqiptarizmin..Prof. Karli ishte njё shtyllё e fortё e Qendres Ndёrkombetare pёr Studimet Shqiptare si dhe e degёs sё gjuhёs shqipe pranё Universitetit tё Palermos. Nё mёrgim bashkёpunoi vazhdimisht me revisten kulturore “Shejzat” 1957 tё Ernest Koliqit. Po ashtu e vazhdoi aktivitetin e tij publicistik “L’Ambanie” dhe “Shqiptari i lirё”
Ernest Koliqi: “…Kur na binte rasti tё rrinim bashkё nё ndonjё lokal , Karli ishte i vemendshёm ndaj çdo shqiptari dhe kur i dukej intresant shkёputej nga ne dhe niste biseden, duke u perpjekur tё shkёpuste ndonje fjalё qё nuk e kishte dёgjuar deri nё atё kohё…!”
Dom Oroshi shton: “Qe dashamirё, perkrahёs dhe bashkёpunёtor i revistёs tonё “Jeta Katolike. Me letrat plot kuptim qё na i dёrgonte, na jepte zemёr qё t’a vazhdojmё rrugёn e vёshtirё qё kemi nisur pёr tё mbajtur lart nё mёrgim traditёn shekullore tё klerit katolik shqiptar pёr Fe-Atdhe-Perparim. Me vdekjen e Karlit ne humbem njё mik tё çmueshёm dhe shqiptarёt lёvruesin mё tё çmuar tё gjuhёs shqipe nё mёgim!”
Per 20 vjet i kaloi në Siçili, në Palermo gjeti mundёsinё tё plotёsonte dёshiren e tij pёr studimin e gjuhës shqipe dhe të vazhdonte pasionin si mësimdhënës. I ftuar nga filologu arbëresh Rosalin Petrota la Austrinë dhe mori udhën për në Palermo dhe menjëherë u aktivizua pedagog i gjuhës shqipe në Universitet. Këtu bashkëpunoi edhe me Gaetano Petrotën dhe At Zef Valentinin, u mor me punë kërkimore-shkencore pranë katedrës së albanologjisë, dha mësim në kurse të veçanta për gjuhën shqipe dhe kulturën shqiptare me mësuesit arbëreshë. Ai ka qenë ideator dhe bashkëthemelues i Qёndres së Studimeve Shqiptare në Palermo. Së bashku me R. e G. Petrotën dhe Z.Valentinin organizuan katër kongrese ndërkombëtare të studimeve shqiptare. I pari kongres u zhvillua në tetor 1948, që është pikënisja e këtij aktiviteti shkencor.
Dhjetë vjet më pas botoi gramatikën shqipe në italisht me titull “Grammatica Albanese dell’uso moderno”, të cilën e ribotoi më 1967. Kjo vepër ishte me vlerë se do të ndihmonte në mësimin e gjuhës shqipe jo vetëm në Universitetin e Palermos, po edhe në universitetet e tjera të Italisë dhe të vendeve ku mësohej gjuha shqipe. Gramatika përmban probleme teorike, ushtrime dhe një fjalorth italisht- shqip, i cili do të ndihmonte në zgjidhjen e ushtrimeve të tekstit. Në 1970, një vit para vdekjes, Karl Gurakuqi i bëri një shtesë kësaj gramatike, duke e botuar si broshurë, ku përfshiu edhe një fjalorth italisht-shqip me rreth 400 fjalë!
Mё 28 shkurt 2016 Dr. Gjekё Gjelaj, duke kёrkuar nё bibliotekёn e tij pёr gramatiken e Martin Camajt dora i kishte ndeshur nё gramatiken e Karl Gurakuqit, tё cilёn pata rastin ta shfletoj pёr disa orё. Gramatika e Gurakuqit ёshtё botuar nё vitin 1958 nё Palermo, si njё tekst i plotё dhe modern, shumё i kuptushёm edhe nё ditёt e sotme. Gramatika ka 160 faqe dhe ёshtё e shoqёruar me njё vlersim nga Prof. Zef Valentini. Ky tekst mёsimor edhte nё gjuhёn italiane dhe nё gjuhёn shqipe shumё rёndёsishёm pёr nxёnёsit arbёresh dhe shqiptar qё i dinin tё dy gjuhet. Pothuajse nё çdo kapitull ka ushtrime, numёri i tё cilёve arrin nё 22 tё tillё. Ato janё fjalё tё urta popullore, tregime tё shkurtёra e tregime si: “Malli pёr atdheun” “Lahuta e Malёsisё” pёrrallat “Marimanga, gjinkalla dhe bleta” dhe “Plaka e dhit ё e egra” “Shqiptari i maleve tё Veriut” “Kulshedra dhe dragoi”… me autorё Luigj Gurakuqin, At Daniel Gjeçaj, Pal Duka, At Shtjefen Gjeçovi, At Donal Kurti, revista “Leka” si dhe dy vjersha: “Gjuha Shqipe” e Gjergj Fishtes dhe “Shko Dallendyshe ” e Fillip Shirokes.
Nё moshёn 76 vjeçare i rrethuar nga bashkёshortja Hanny, i biri Dr. Gilberti dhe mbesat e vogla ndёrroi jetё. Salikimet mortore u kryen ne kishёn e varrezave tё qytetit. Nё krye tё kortezhit printe njё rresht i madh françeskanesh italianç. Karli e ndjente vetёn ngushtёsisht tё lidhur me Urdhёrin e Shёn Françeskut. Nё kortezh merrnin pjesё edhe njё ngup doktorёsh dhe infermieresh tё qytetit Bressanore dhe 40 studente tё shkollёs sё infermiereve ku jepte mёsim i biri Gilberti. Mbi jetёn e Karl Gurakuqit nё Radio Vatokani foli Eqrem Telhaj.
“Shejzat” 10-12, 1971: “…Mesa po zbriste arkivoli kah gropa e çelur e nata po binte nё atё qytet mergimi, i pёrcjellur nga kumbimi i mallёngjyeshёm i kёmbanave nё shenj zije asnjё ndёr ato pjesmarrёs qё ndodhёshin pranё, nuk e merrte me mend se larg atdheut dhe jo nё tokё abёrore, po hynte nё Dhe njё Levrues i Madh i shqipёs e se aty mbyllej njё fletё e rёndёsishme e historisё sё gjuhёs sonё! Asnjё bashkatdhetar nuk u gjet pranё nё varrim mё i fol shqip nё ligjeraten mortore: “Pushofsh nё paqe!”